همشهری آنلاین_ مژگان مهرابی: تهران جزو شهرهایی است که بخش‌هایی از آن روی گسل قرار دارد؛ حقیقتی که اغلب ما می‌دانیم و یکی از آثارش هم لرزش‌های گاه و بیگاهی است که بر پیکره شهر وارد می‌شود. مهم‌تر از آن امکان زلزله‌هایی با شدت بیشتر است که اگر اتفاق بیفتد می‌تواند خطرناک و دردسرساز باشد. همین مسئله هراسی را به دل شهروندان و مسئولان انداخته که علاج واقعه را قبل از وقوع بکنند. نوساز و ایمن کردن خانه‌ها به‌خصوص خانه‌هایی که در محدوده بافت فرسوده قرار دارند بهترین راهکاری است که در حال حاضر در تهران اجرا می‌شود اما نکته‌ای که شاید کمتر کسی به آن توجه داشته باشد، بناهای تاریخی شهر است که در هر زمین لرزه بخشی از آن دچار آسیب‌دیدگی می‌شود. بناهایی که هویت شهر ند و وجودشان می‌تواند تاریخ ملی مارا زنده نگهدارد. در محدوده شرق تهران تعداد این بناها کم نیستند. بعضی از آنها بازسازی شده و می‌توان گفت ایمن هستند اما بعضی از آنها هم تا مرحله آوارشدن فاصله‌ای ندارند. گشتی در محدوده شرق تهران زده و از بناهای تاریخی مناطق شرقی تهران گزارشی تهیه کرده‌ایم. .
- حال بناهای تاریخی منطقه ۴ خوب است
منطقه ۴، منطقه‌ای چندان قدیمی نیست. بعضی از محله‌های آن بعد از پیروزی انقلاب شکل گرفته‌اند و می‌توان گفت به جز محله لویزان، باقی محله‌ها عمرشان به ۵۰ سال هم نمی‌رسد. در این منطقه با وسعت ۶۱ کیلومترمربع فقط ۳ بنای تاریخی وجود دارد که قدمت‌شان به سال‌های دور برمی‌گردد. «عمارت عین‌الدوله»، در محله مبارک‌آباد واقع شده و با اینکه در زمان پهلوی اول ساخته شده اما سبک بنای آن به دوره قاجار برمی‌گردد. این عمارت زیبایی‌های خاص خودش را دارد. اتاق‌های تو در تو و پنجره‌های رنگی مشبک و ستون‌هایی که وجودشان عظمت این بنا را به رخ می‌کشد. این‌طور که می‌گویند، اینجا در واقع خانه ییلاقی عین‌الدوله بوده که بعدها به محل سکونتش تبدیل می‌شود. در حال حاضر این عمارت به نگارخانه برگ تغییر کاربری داده و نونواری‌اش نشان می‌دهد تاکنون چندین بار مرمت و بازسازی شده است.
- موزه گرافیک یا عمارت ارباب هرمز
موزه گرافیک در واقع عمارت ارباب هرمز بوده که ۱۱۰ سال پیش‌ساخته شده و معماری‌اش چشمنواز است. طبقه همکف آن حوضخانه‌ای دارد و در حوضخانه لمبه کوبی‌های چوبی با تزیینات ستاره‌ای شکل دیده می‌شود. از طبقه اول عمارت به‌عنوان شاه‌نشین استفاده می‌شده که گچبری‌هایش دل از هر اهل هنری می‌رباید. این عمارت توسط حاجب‌الدوله ساخته شده و سپس به ارباب هرمز تاجر زرتشتی رسیده است. به گفته «عباس یوسفی» کارشناس فرهنگی شهرداری منطقه ۴ این بنا در حال حاضر به موزه گرافیک تبدیل شده است. او می‌افزاید: «باغ رستم یا آتشکده زرتشتیان که در فلکه دوم تهرانپارس قرار دارد، زیر نظر انجمن زرتشتیان است و به خوبی از آن مراقبت می‌شود. » ماحصل بررسی خبرنگار همشهری محله از مکان‌های دیدنی و تاریخی منطقه ۴، این است که حال همه بناها خوب است و در برابر حوادث غیرمترقبه نکات ایمن‌سازی رعایت شده است. اما یوسفی متذکر می‌شود رسیدگی به بناهای تاریخی به‌ویژه آنهایی که به ثبت ملی رسیده‌اند، برعهده سازمان میراث فرهنگی است.
- کاروانسرای قجری در آستانه فروریزی
منطقه ۱۳ در برهه‌ای از زمان شکارگاه ناصری بوده و تنها بخشی از آنکه به محله سرخه‌حصار و روستاهای همجوار آن منتهی می‌شود، قدمتی بالای چند صد سال دارد. تنها بنای تاریخی و زیبای آن، عمارت یاقوت است که داخل بیمارستان شهید لواسانی جاخوش کرده است. این عمارت چند صد ساله، در واقع شکارگاه ناصری بوده و بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد. عمارت یاقوت ۲ طبقه با تعداد زیادی اتاق دارد و این‌طور که در کتاب‌های تاریخی آمده در عهد ناصری محل استراحت شاه بوده است. در طبقه دوم آن ایوان بزرگی دیده می‌شود که از آنجا خیلی خوب می‌توان تهران را زیر نظر داشت. «سجاد سبحانی» معاون اجتماعی منطقه ۱۳ درباره آن می‌گوید: «تا سال ۱۳۳۶ باغ بدون استفاده بوده و بعد از آن به سازمان بیمه تأمین اجتماعی واگذار می‌شود. ساختمان این عمارت چندبار از سوی کادر درمانی بیمارستان مرمت و بازسازی شده است. اینکه کادر درمان بیمارستان عمارت را بازسازی کرده‌اند جای تشکر دارد اما اینکه از آن به‌عنوان فضای اداری استفاده می‌شود. خیلی خوب نیست. »
- عمارت کلاه‌فرنگی
بنای دیگری که می‌توان آن را هویت تاریخی منطقه ۱۳ نامید، عمارت کلاه‌فرنگی است که در محوطه مقبره الشهدا، نبش بزرگراه دوران قرار دارد. سبحانی با اشاره به اینکه عمارت کلاه‌فرنگی کاربری عمومی ندارد و در تملک سپاه پاسداران است. ادامه می‌دهد: «اینجا در سال ۱۳۲۲ هجری قمری، به دستور مظفرالدین شاه ساخته شده و در سال ۸۶ در اختیار نیروی دریایی سپاه قرار گرفته است. عمارت کلاه‌فرنگی هم به موزه نیروی دریایی تغییر کاربری داده است. » این عمارت از سوی نیروی سپاه مرمت و تا حد زیادی در برابر زلزله ایمن‌سازی شده است. اما به جز افراد نظامی کسی امکان بازدید از موزه نیروی دریایی را ندارد.
- کاروانسرای قجری
در محدوده سرخه‌حصار، درست در همسایگی بیمارستان شهید لواسانی، کاروانسرایی دیده می‌شود که تا آوار شدن فاصله چندانی ندارد. سبحانی می‌گوید: «نیمی از بنای کاروانسرا خراب شده و در واقع به مخروبه بیشتر می‌ماند. این مکان در تملک بنیاد مستضعفان است اما از قرار معلوم یک نفر این کاروانسرا را تصرف و به محل نگهداری دام تبدیل کرده است. بنیاد مستضعفان برای پس گرفتن آن باید طرح شکایت کند که زمانبر است. » با استناد به گفته سبحانی باید گفت، کاروانسرای قدیمی منطقه ۱۳ با کمترین تکانی فرو می‌ریزد و با تلی از خاک یکسان می‌شود.
- بناهای ثبت شده در آستانه آوار شدن
منطقه ۱۴ به دلیل وجود محله دولاب بیشترین بناهای تاریخی را در خود جای داده است. تعداد بناها زیاد است و اغلب‌شان به دلیل فرسودگی امکان تخریب‌شان می‌رود. بعضی از آنها بازسازی شده و خطر ریزش‌شان در هنگام زلزله به حداقل می‌رسد اما بعضی از بناها هم به رغم اینکه در فهرست میراث فرهنگی قرار دارند، در آستانه آوار شدن هستند.
- بقعه چهل تن
بقعه چهل تن یکی از بناهای تاریخی منطقه ۱۴ است که بنا به تحقیق کارشناسان میراث فرهنگی، قدمت چند صدساله دارد و به دوران صفویه برمی‌گردد. «سعید تیموری» معاون اجتماعی فرهنگی منطقه ۱۴ درباره آن می‌گوید: «طبق اسناد تاریخی موجود در آستان قدس رضوی، اینجا مزار چهل تن از نوادگان و فرزندان حضرت موسی بن جعفر(ع) است که در پی امام رضا(ع) آمده و به هنگام عبور از دولاب توسط خلفای عباسی شهید شده‌اند. » این بقعه تا چندی پیش به یک اتاق ۲۰ متری بسنده می‌شد و حالا با کمک اهالی قرار است در آن صحن و بارگاهی ساخته و به قطب فرهنگی محله دولاب تبدیل شود.
- عمارت وثوق‌الدوله
بنای دیگر عمارت وثوق‌الدوله یا باغ سلیمانیه است که اخیراً مرمت شده است. این بنای ۱۵۰ ساله تا چند ماه پیش بدون استفاده مانده بود و روز به روز فرسوده‌تر می‌شد. تا اینکه بعد از پیگیری‌های زیادی مدیران شهری منطقه ۱۴، شهرداری تهران آن را از بنیاد مستضعفان خریداری کرد. آینه‌کاری و نقاشی‌های گل و مرغ و مقرنس‌کاری دیوارها و سقف عمارت به رغم کهنگی‌شان دیدنی هستند و اداره زیباسازی شهرداری تهران در حال بازسازی آن است. همچنین نونوار کردن باغ و فضای سبز عمارت را اداره فضای سبز شهرداری تهران عهده‌دار شده که بعد از اتمام کار این عمارت از آن منطقه ۱۴ می‌شود. تیموری می‌گوید: «برای تبدیل این مکان به مرکز فرهنگی هنری منطقه رایزنی‌های لازم را انجام داده‌ایم. » او از سلامت عمارت و استحکامش دربرابر زمین لرزه اطمینان خاطر می‌دهد. تیموری ادامه می‌دهد: «حسینیه بیت العباس(ع)، حسینیه انصارالعباس(ع)، تکیه چال، خانه موزه استادمعین و استاد امیرجاهد وزورخانه شیر از دیگر بناهای تاریخی منطقه هستند که به دلیل مرمت و بازسازی از شرایط مطلوبی برخوردارند. غیر از این بناها، آرامستان ارامنه و زرتشتیان را هم داریم که هر کدام‌شان متولی خاص خودشان را دارند. »
- مسجد ۸۰۰ ساله بقیه‌الله(عج)
اما در مورد بناهای تاریخی که حال و روز خوبی ندارند. ابتدای سراغ مسجد ۸۰۰ ساله بقیه‌الله دولاب می‌رویم. مسجدی که از چند سال پیش به‌عنوان اثر ملی ثبت شده اما نه میراث فرهنگی و نه هیچ سازمان دیگری برای مرمتش پا پیش نمی‌گذارند. آن‌طور که تخمین زده شده، ساخت این مسجد به دوره ایلخانیان بر می‌گردد. مسجدی با طاق‌نماهای گنبدی شکل که شکاف عمیقی که روی‌شان نقش بسته و خبر از کهنگی‌شان می‌دهد. نمونه معماری آن فقط در شوش دانیال و اصفهان دیده می‌شود. وسعت مسجد زیاد نیست و با همه خرابی‌هایی که بر سر و روی آن دیده می‌شود باز قدیمی‌ها برای اقامه نماز به آنجا می‌روند. حتی چند سال پیش احمد مسجدجامعی از این مسجد بازدید کرد و قول مرمت آن را داد که این گفته محقق نشد. چراکه امروز معماران بومی برای سرپا نگهداشتنش دست به ابزار شده و آن را وصله پینه کرده‌اند. این‌طور که قدیمی‌های محله می‌گویند، مسجد پیش از این ۲ مناره خشتی داشته که در اثر بارندگی از بین رفته است. تیموری معتقد است: «چنین مکانی بر اثر زلزله فرو می‌ریزد و بخش مهمی از تاریخ محله را با خود دفن می‌کند. »
- حمام دولاب
حمام ۲۰۰ ساله دولاب هم یکی دیگر از مکان‌های دیدنی و باستانی منطقه است. جایی که در کشمش ۲ مدعی قرار گرفته و سازمان میراث فرهنگی هم با اینکه آن را ثبت ملی کرده هیچ اقدامی برای بهسازی آن نمی‌کند. اهالی دولاب خواستار تخریب آن هستند چراکه وجودش را عاملی برای ترافیک محله می‌دانند. از سوی دیگر سازمان میراث فرهنگی هم گوشه چشمی به این بنای مهجور افتاده نشان نمی‌دهد.
- مدرسه نرگسیه
بنای دیگری که مهجور واقع شده و کمتر کسی از شهروندان منطقه ۱۴ به وجودش واقف است، «مدرسه نرگسیه» در خیابان تاجری است که قدمت ۱۰۰ ساله دارد. مدرسه از مایملک مرحوم گیوی است که فرزندانش برای واگذاری آن به شهرداری رغبتی از خود نشان نمی‌دهند. سرستون‌های گل و بوته‌دار ساختمان مدرسه زیبایی آن را دوچندان کرده است. دیوارهای بیرونی مدرسه شکاف عمیقی برداشته و تنهاکاری که مالک بنا برای آن کرده، حائل کردن تیغه‌های فلزی به دیوار ساختمان است تا روی رهگذران آوار نشود. این مدرسه روایتگر تاریخ است و حفظ هویت آن می‌تواند به حفظ تاریخ محله کمک کند. مدرسه چند سالی است تعطیل و در حال حاضر به انباری تبدیل شده است. تیموری متذکر می‌شود: «اینجا توان مقابله با زلزله را ندارد. »
- مسجد ۵۵۰ ساله دولاب
از دیگر بناهایی که به کم لطفی مسئولان فرهنگی مبتلا شده، مسجد ۵۵۰ ساله دولاب است. مسجدی که بیشتر به یک سالن نسبتاً بزرگ شبیه است. نه گنبدی دارد و نه مناره‌ای. سال‌هاست به دلیل فرسودگی مسجد کسی آنجا نماز نمی‌خواند. دیوارهایش ترک خورده و به بیرون لم داده است. سقف در حال آوار شدن است. این مسجد در همسایگی حسینیه انصارالحسین(ع) قرار دارد و به جای انباری حسینیه از آن استفاده می‌شود. حال این مسجد هم خوب نیست و کمتر کسی از وجودش اطلاع دارد.
- متولی ابنیه تاریخی کیست؟
به باور تیموری، زلزله حادثه‌ای است که هر آن ممکن است رخ دهد. او می‌گوید: «شرایط ابنیه تاریخی ما خوب نیست و می‌تواند در اثر زمین لرزه آسیب جدی ببیند. میراث فرهنگی باید پا به میدان بگذارد. یا اینکه شورای‌شهر برای تملک آن بنا اعتباری در نظر بگیرد تا شهرداری بتواند برای بازسازی آن اقدام کند. در مورد ابنیه تاریخی منطقه ما چنین امکانی هنوز رخ نداده است. »
- مرمت بناهای تاریخی از سوی مدیریت شهری
محله‌های منطقه ۱۵ در زمره محله‌های قدیمی تهران قرار دارند، البته به جز بعضی از آنها مثل کیانشهر، شهرک شهید بروجردی، مسعودیه و مشیریه که قدمت ۴۰ ساله دارند. در قسمت جنوبی منطقه ۱۵ نزدیک به محدوده ری ۲ بنای تاریخی دیده می‌شود.
- استحکام تنها بنای تاریخی
منطقه 8، منطقه نوپایی است البته نه مثل مناطق 21 و 22 که عمر 10 – 20 ساله دارند. در واقع بعد از شکل‌گیری محله نارمک در اواسط دهه 40 منطقه 8 هم روز به روز رشد کرد و از آنجا که خلوت بود خیلی زود جمعیت قابل توجهی در آن سکونت پیدا کردند. منطقه 8 به جز «کلیسای تارگمانچس» بنای تاریخی دیگری ندارد. البته سال ساخت کلیسا هم به دهه 40 برمی‌گردد و نمی‌توان ادعا کرد کلیسا یک بنای تاریخی و قدیمی است.
- عمارت امیرسلیمانی
یکی از آنها «عمارت امیرسلیمانی» است که در غرب بوستان پامچال قرار دارد. آنچه در کتاب‌های تاریخ روایت شده، امیرسلیمان از شاهزاده‌های قجری بوده و عمارتش را به وسعت ۱۰ هزارمترمربع در جنوب‌شرقی تهران بنا می‌کند. «اکبر مختاری» معاون اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقه ۱۵، در این باره می‌گوید: «در این باغ حدود ۴۰ باغبان خدمت می‌کردند. انواع میوه، زعفران و برنج هم کشت می‌شده است. این عمارت در حال حاضر بازسازی و به یک مکان فرهنگی تبدیل شده است. »
- امامزاده اهل بن علی(ع)
از دیگر مکان‌های تاریخی منطقه، امامزاده اهل بن علی(ع)، بقعه سیده ملک خاتون و بهشتیه خاوران است که قدمت آن به دوران جنگ جهانی دوم برمی‌گردد و بازدید از آن برای عموم مهیا نیست. همه این بناها مرمت شده و زیر نظر مدیریت شهری هستند.
- زندان هارون‌الرشید
«زندان هارون‌الرشید» یا «آتشکده ساسانیان» وضعیت خوبی ندارد. به گفته مختاری ساخت بنای زندان به حدود ۱۱۰۰ سال پیش برمی‌گردد. جمعی از مورخان شکل‌گیری این بنا را به دوره آل بویه نسبت داده‌اند. بعضی هم می‌گویند ساخت آن به زمان سلجوقیان برمی‌گردد. مختاری می‌گوید: «همه ابنیه‌های تاریخی منطقه ۱۵ به جز زندان هارون‌الرشید در اختیار سازمان اوقاف است که متأسفانه شهروندی از این بنا و زمین‌های اطراف آن به‌عنوان زمین پسته‌کاری استفاده می‌کند. بارها با این فرد صحبت کرده‌ایم که در صورت تملک آن حاضریم از سرمایه‌گذارها برای رونق این بنای تاریخی کمک بگیریم.»
نظر شما